Jaćwingowie – lud Bałtów, którego ślady wciąż kształtują Suwalszczyznę
Jaćwingowie należeli do grupy ludów bałtyckich, które w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. dotarły na tereny dzisiejszej Suwalszczyzny i Mazur. Przez stulecia zamieszkiwali obszar od jeziora Wiżajny po dolinę Biebrzy, tworząc strukturę rodowo-plemienną, prowadząc działalność rolniczą i rzemieślniczą oraz uczestnicząc w wyprawach wojennych. Ich kulturę definiowały grodziska, osady, cmentarzyska i charakterystyczne nazwy geograficzne. Artykuł prezentuje najważniejsze informacje o ich pochodzeniu, organizacji społecznej, śladach osadnictwa oraz roli w historii regionu.
Pochodzenie Jaćwingów i zakres osadnictwa
Lud bałtycki, który miał dać początek Jaćwingom, przybył na tereny przyszłej Suwalszczyzny z dorzecza Dniepru. Ta migracja zapoczątkowała rozwój kilku pokrewnych grup etnicznych: Jaćwingów, Prusów, Łotyszy i Litwinów. Obszar zamieszkiwany przez jaćwieskie plemiona obejmował rozległe terytorium od północy, gdzie znajdowało się jezioro Wiżajny, aż po dolinę Biebrzy na południu. Zachodnią granicę wyznaczały tereny Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, a wschodnią dorzecze Niemna. Wśród znanych grup plemiennych, które żyły na tym obszarze, wymienia się Kresmenów, Ańczan i Wigran.
Struktura społeczna i działalność Jaćwingów
Jaćwingowie tworzyli luźne wspólnoty rodowe, które nie przekształciły się w trwałe organizmy państwowe. Ich społeczeństwem kierowała starszyzna, a wspólnego wodza wybierano wyłącznie na czas działań wojennych lub wypraw. Próby zjednoczenia plemion w księstwo nie zakończyły się sukcesem, co miało znaczenie w kontekście późniejszego konfliktu z sąsiadami.
Wyprawy Jaćwingów obejmowały tereny położone daleko poza ich siedzibami. Źródła historyczne wskazują, że docierali do okolic Grudziądza, Drohiczyna, Lublina czy Włodzimierza Wołyńskiego. Ich aktywność militarna wywoływała odwet ze strony Rusi, państwa polskiego i Zakonu Krzyżackiego. Ostateczny cios zadał im zakon krzyżacki, który pod koniec XIII wieku doprowadził do zagłady Jaćwieży.
W okresach pokoju Jaćwingowie prowadzili działalność rolniczą, hodowlaną i rybacką. Rozwinięte było bartnictwo oraz rzemiosło. Archeolodzy podkreślają wysoki poziom ich wytwórczości, w tym wykonywanych uprzęży, narzędzi i broni. Obróbka brązu i srebra wyróżniała się precyzją, co potwierdzają liczne artefakty odkrywane podczas badań.
Grodziska – trwały ślad jaćwieskiej obecności
Najbardziej charakterystycznymi pozostałościami po Jaćwingach są grodziska datowane na okres II–XIII wieku. Powstawały na naturalnych wzniesieniach położonych w pobliżu jezior, rzek lub bagien. W miejscach tych wznoszono drewniane grody i strażnice obronne, które pełniły funkcję schronienia dla okolicznych mieszkańców w czasie zagrożenia.
Grodziska charakteryzują się stromymi stokami i spłaszczonym wierzchołkiem, na którym znajdował się majdan. W wielu miejscach zachowały się fragmenty dawnych fortyfikacji, w tym wały obronne i fosy kamienne. Do najbardziej rozpoznawalnych należą:
- Góra Zamkowa w Szurpiłach – najlepiej znane grodzisko regionu, stanowiące przedmiot badań od XIX wieku. Wzmianki o nim znajdują się w pracach Aleksandra Połujańskiego oraz Aleksandra Osipowicza, których opisy dokumentują zarówno konstrukcję grodu, jak i lokalne legendy.
- Grodzisko w Jeglińcu – obiekt o dużej wartości historycznej, zlokalizowany w pobliżu granicy.
- Grodziska w Sudawsku i Osinkach – stanowiska o dobrze zachowanych formach terenowych.
- Klejwy i okolice jezior Szejpiszki – mniejsze grodziska, pełniące funkcję lokalnych punktów obronnych.
- Bakałarzewo – miejsce, w którym drewniane grodzisko prawdopodobnie znajdowało się na brzegu jeziora Sumowo, na terenie dzisiejszego kościoła.
Niektóre grodziska stały się fundamentem późniejszych miejscowości. Przykładem jest dawny gród w Wiżajnach oraz miejsce po grodzisku w Wigrach, na którym wzniesiono klasztor.
Osady otwarte i cmentarzyska Jaćwingów
Oprócz grodzisk na terenie Suwalszczyzny znajdowały się liczne osady otwarte, czyli nieumocnione. Ich pozostałości widoczne są jedynie podczas prac archeologicznych. Jednym z najlepiej zbadanych miejsc jest osada koło jeziora Szurpiły, powiązana z pobliską Górą Zamkową.
Duże znaczenie mają również cmentarzyska, które dostarczają informacji o kulturze funeralnej Jaćwingów. Najbardziej znane stanowiska pochodzą z:
- Szwajcarii – kurhanowe cmentarzysko objęte ochroną rezerwatową,
- Bilwinowa,
- Prudziszek,
- Żywej Wody,
- Osowej,
- Osinek,
- Góry Cmentarnej nad jeziorem Szurpiły.
W grobach odkrywa się broń, elementy stroju oraz ozdoby świadczące o statusie pochowanych osób. Znaleziska z prestiżowych pochówków, określanych jako książęce, można oglądać w Muzeum Okręgowym w Suwałkach.
Dziedzictwo językowe i onomastyczne Jaćwingów
Ślady Jaćwingów są widoczne także w nazewnictwie geograficznym. Wiele współczesnych nazw jezior, rzek i uroczysk na Suwalszczyźnie ma pochodzenie jaćwieskie. Do najczęściej wskazywanych należą:
- Hańcza,
- Wigry,
- Wiżajny,
- Szurpiły,
- Szelment.
Przetrwanie tych nazw było możliwe dzięki potomkom Jaćwingów, którzy po upadku Jaćwieży ukrywali się w lasach i zasymilowali z napływową ludnością litewską i mazowiecką. Z badań językoznawczych wynika, że część charakterystycznych nazwisk mieszkańców Suwalszczyzny, takich jak Kolendo, Magalengo, Krejpcio, Skrunda, Waraksa, Możdżer czy Skinder, może mieć jaćwieskie pochodzenie.
Jaćwingowie na Suwalszczyźnie – słowem podsumowania
Dziedzictwo Jaćwingów pozostaje istotnym elementem historii i kulturowej tożsamości Suwalszczyzny. Współczesne badania archeologiczne, analiza źródeł historycznych oraz zachowane obiekty terenowe pozwalają odtwarzać życie jednego z najciekawszych ludów bałtyckich. Grodziska, cmentarzyska i nazwy geograficzne są materialnym świadectwem ich obecności, a ich zachowanie umożliwia lepsze zrozumienie dziejów regionu. Czy pamięć o Jaćwingach powinna być bardziej obecna w regionalnej świadomości? Zachęcamy do podzielenia się opiniami w komentarzach.
Bibliografia
„Legendy, podania i baśnie Suwalszczyzny” Janusz Kopciał, Wydawnictwo Hańcza, Suwałki 1997
Materiały pozyskane z Izby Pamięci Jaćwieskiej w Szurpiłach