Od Biblii po Harry’ego Pottera – zakazane książki w Polsce i na świecie

Zakazane książki – definicja i przyczyny ograniczeń

Zakazana książka to publikacja, której treści nie wolno czytać, sprzedawać, publikować ani udostępniać w bibliotekach. Decyzja o zakazie należy do władz państwowych, instytucji religijnych, a czasem także organizacji społecznych czy stowarzyszeń rodziców. W wielu przypadkach książki są dopuszczane do obiegu jedynie po wprowadzeniu cenzury. Powody ograniczeń bywają różne: od kwestii obyczajowych i religijnych po obawy związane z krytyką systemu politycznego czy propagowaniem równości osób LGBTQ+. Wspólnym mianownikiem pozostaje strach przed wolnością wypowiedzi i wpływem literatury na społeczeństwo.

Współczesne przykłady zakazów książek

Zjawisko cenzury literatury nie należy do przeszłości. W 2022 roku w Stanach Zjednoczonych aż 1477 pozycji trafiło na listę zakazanych, a głównymi argumentami były tematy obyczajowe i społeczne. Rok wcześniej na Węgrzech uchwalono ustawę ograniczającą dostęp młodzieży do książek poruszających tematykę LGBTQ+. W 2020 roku w Mińsku zamknięto księgarnię Knihauka, konfiskując ponad 200 publikacji. We wrześniu 2024 roku turecka policja przeprowadziła konfiskatę setek książek i czasopism w kurdyjskiej księgarni w Diyarbakır. Takie przykłady pokazują, że problem zakazów nie jest jedynie elementem historii, ale realnym zjawiskiem współczesnym.

Tydzień Zakazanych Książek – geneza i znaczenie

Tydzień Zakazanych Książek obchodzony jest corocznie we wrześniu i zwraca uwagę na problem cenzury w literaturze. Inicjatywa powstała w 1982 roku w Stanach Zjednoczonych z inicjatywy bibliotekarki Judith Krug, która podkreślała skalę prób ograniczania dostępu do książek w szkołach i bibliotekach. Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy wskazuje, że w ciągu czterech dekad na celowniku cenzorów znalazło się ponad 11 tysięcy tytułów. Obecnie wydarzenie odbywa się pod patronatem Amnesty International i ma charakter międzynarodowy, promując wolność słowa oraz prawo do czytania bez ograniczeń.

Dlaczego zakazywano książki na przestrzeni wieków?

Cenzura literatury to zjawisko znane od wieków. Publikacje trafiały na indeksy zakazanych ze względu na treści religijne, polityczne czy obyczajowe. Przykładem mogą być „Cierpienia młodego Wertera” Johanna Wolfganga von Goethego, które wywołały falę samobójstw określaną jako „gorączka werterowska”. Władze często obawiały się, że idee zawarte w książkach mogą prowadzić do przewrotów społecznych i podważenia autorytetu instytucji religijnych lub państwowych. Dzieła uznane za obsceniczne, jak „Lolita” Vladimira Nabokova czy „Zwrotnik Raka” Henry’ego Millera, także były cenzurowane z uwagi na kwestie moralne i obyczajowe.

Najsłynniejsze zakazane tytuły

Lista zakazanych książek obejmuje wiele dzieł uznawanych dziś za klasykę literatury. Biblia jest zakazana lub ograniczona w krajach takich jak Korea Północna, Arabia Saudyjska czy Iran. „Rok 1984” George’a Orwella był cenzurowany w Polsce Ludowej i wciąż pozostaje zakazany w części państw autorytarnych. Seria o Harrym Potterze została usunięta z bibliotek i szkół w niektórych krajach ze względu na zarzuty o propagowanie magii i satanizmu. „Kod Leonarda da Vinci” Dana Browna wywołał sprzeciw w Watykanie i kilku państwach azjatyckich, uznany za bluźnierczy i obraźliwy wobec Kościoła Katolickiego.

Indeks Ksiąg Zakazanych Kościoła Katolickiego

Szczególnym przykładem historycznej cenzury literatury jest Indeks Ksiąg Zakazanych, prowadzony przez Kościół Katolicki od XVI wieku aż do drugiej połowy XX wieku. Ostatnie wydanie, opublikowane po II wojnie światowej, zawierało ponad 4 tysiące dzieł. Na liście znalazły się m.in. „O obrotach ciał niebieskich” Mikołaja Kopernika, „Eseje” Michela de Montaigne’a, „Raj utracony” Johna Miltona, „Kandyd” Woltera czy „Druga płeć” Simone de Beauvoir. Indeks był narzędziem mającym kontrolować treści uznane za sprzeczne z doktryną Kościoła i stanowi dziś jedno z najbardziej znanych świadectw instytucjonalnej cenzury.

Alfabetyczna lista książek zakazanych

A

1. Swiatłana Aleksijewicz – Wojna nie ma w sobie nic z kobiety, Cynkowi chłopcy, Ostatni świadkowie, Czasy secondhand (1985–2013)
2. Swiatłana Aleksijewicz – Czarnobylska modlitwa (1997)
3. Sherman Alexie – The Absolutely True Diary of a Part-Time Indian (Absolutnie prawdziwy pamiętnik) (2007)
4. Kaciaryna Andrejeva – Belarusian Donbas (2020)
5. Jesse Andrews – Me and Earl and the Dying Girl (Earl i ja i umierająca dziewczyna) (2012)
6. Rose Laure Allatini (A.T. Fitzroy) – Despised and Rejected (1918)
7. Guillaume Apollinaire – Les onze mille verges ou les amours d’un hospodar (Jedenaście tysięcy pałek, czyli miłostki pewnego hospodara) (1907)
8. Anne Applebaum – Gulag. A History (Gułag) (2003)
9. Jay Asher – Thirteen Reasons Why (Trzynaście powodów) (2007)
10. Margaret Atwood – The Handmaid’s Tale (Opowieść podręcznej) (1985)

B

11. Alhierd Bacharewicz – Сабакі Эўропы (Psy Europy) (2017)
12. Fredrik Backman – Vi mot er (My przeciwko wam) (2018)
13. Zsófia Bán – Vagánybagoly és a harmadik Á, avagy mindenki lehet más (2019)
14. Simone de Beauvoir – Les inséparables (Nierozłączne) (2020)
15. Simone de Beauvoir – Le deuxième sexe (Druga płeć) (1949)
16. Alison Bechdel – Fun Home: A Family Tragicomic (Fun Home: Tragikomiks rodzinny) (2006)
17. Brendan Behan – Borstal Boy (Więzień Borstalu) (1958)
18. Samad Behrangi – Māhī-ye sīyāh-e kūchūlū (1968)
19. Bei Dao – The August Sleepwalker (1986)
20. Henri Bergson – Essai sur les données immédiates de la conscience (O bezpośrednich danych świadomości) (1889)
21. İsmail Beşikçi – Devletlerarası Sömürge: Kürdistan (International Colony Kurdistan) (1990)
22. Jens Bjørneboe – Uten en tråd (1966)
23. Ray Bradbury – Fahrenheit 451 (1953)
24. Gerald Brenan – The Spanish Labyrinth (1943)
25. Nick Bruel – Bad Kitty (Zły Kocurek) [seria] (2005)
26. Pearl S. Buck – The Good Earth (Łaskawa ziemia) (1931)
27. Anthony Burgess – Abba Abba (1977)

C

28. Albert Camus – L’Homme révolté (Człowiek zbuntowany) (1951)
29. Lewis Carroll – Alice’s Adventures in Wonderland (Alicja w Krainie Czarów) (1865)
30. Manu Causse – Bien trop petit (2022)
31. Stephen Chbosky – The Perks of Being a Wallflower (Zalety bycia niewidzialnym) (1999)
32. Jackie Collins – The World is Full of Married Men (Świat jest pełen żonatych mężczyzn) (1968)
33. Suzanne Collins – The Hunger Games (Igrzyska śmierci) (2008)
34. Eric Cross – Tailor and Ansty (1942)
35. Mike Curato – Flamer (2020)

D

36. Juno Dawson – This Book is Gay (2014)
37. Milovan Đilas – The New Class: An Analysis of the Communist System (1957)

E

38. Barbara Ehrenreich – Nickel and Dimed: On (Not) Getting By in America (Za grosze. Pracować i (nie) przeżyć) (2001)
39. Akwaeke Emezi – Pet (Głask) (2019)
40. Garth Ennis & Derrick Robertson – The Boys (Chłopaki) [seria] (2006–2012)
41. Ing-Marie Eriksson – Märit (1965)
42. Norbert Estey – All My Sins: A Novel on the Life and Loves of Ninon de Lenclos (1954)
43. Jonathan Evison – Lawn Boy (2018)

F

44. Louis Forton – Les Pieds Nickelés dans le Maquis (1935)
45. Anatole France – Histoire comique (Historia komiczna) (1903)
46. Anne Frank – Het Achterhuis (Dziennik Anne Frank) (1947)
47. Natasha Friend – Lush (2006)

G

48. Gabriel García Márquez – Cien años de soledad (Sto lat samotności) (1967)
49. André Gide – L’Immoraliste (Immoralista) (1902)
50. Alex Gino – George (2015)
51. William Golding – Lord of the Flies (Władca much) (1954)
52. Houshang Golshiri – Jen Nameh (The Book of Genies) (1998)
53. Nadine Gordimer – Burger’s Daughter (Córka Burgera) (1979)
54. Nadine Gordimer – A World of Strangers (Świat obcych ludzi) (1958)
55. Nadine Gordimer – The Late Bourgeois World (1966)
56. John Green – Looking for Alaska (Szukając Alaski) (2005)
57. Sara Gruen – Water for Elephants (Woda dla słoni) (2006)
58. Gui Minhai – Jag ritar en dörr på väggen med fingret (2020)

H

59. Radclyffe Hall – The Well of Loneliness (Studnia samotności) (1928)
60. Josh Handler – I Am Not Ashamed (1990)
61. Lillian Hellman – The Children’s Hour (Godzina dzieci) (1934)
62. Ernest Hemingway – For Whom the Bell Tolls (Komu bije dzwon) (1940)
63. Ernest Hemingway – The Old Man and the Sea (Stary człowiek i morze) (1952)
64. Ernest Hemingway – A Farewell to Arms (Pożegnanie z bronią) (1929)
65. Ernest Hemingway – The Sun Also Rises (Słońce też wschodzi) (1926)
66. Khaled Hosseini – The Kite Runner (Chłopiec z latawcem) (2003)
67. Khaled Hosseini – A Thousand Splendid Suns (Tysiąc wspaniałych słońc) (2007)

I

68. Henrik Ibsen – Ghosts (Upiory) (1881)
69. Henrik Ibsen – A Doll’s House (Dom lalki) (1879)
70. Henrik Ibsen – Hedda Gabler (1890)
71. Henrik Ibsen – An Enemy of the People (Wróg ludu) (1882)

J

72. Haifaa al-Mansour (Jazmin Darznik) – Girls of Riyadh (Dziewczyny z Rijadu) (2005)
73. Ha Jin – Waiting (1999)
74. James Joyce – Ulysses (Ulisses) (1922)
75. James Joyce – Dubliners (Dublińczycy) (1914)
76. James Joyce – A Portrait of the Artist as a Young Man (Portret artysty z czasów młodości) (1916)

K

77. Franz Kafka – The Trial (Proces) (1925)
78. Franz Kafka – The Castle (Zamek) (1926)
79. Franz Kafka – Metamorphosis (Przemiana) (1915)
80. Rudyard Kipling – Kim (1901)
81. Rudyard Kipling – The Jungle Book (Księga dżungli) (1894)
82. Ken Kesey – One Flew Over the Cuckoo’s Nest (Lot nad kukułczym gniazdem) (1962)
83. Daniel Keyes – Flowers for Algernon (Kwiaty dla Algernona) (1959)
84. Stephen King – Carrie (1974)
85. Stephen King – It (To) (1986)
86. Stephen King – The Shining (Lśnienie) (1977)
87. Stephen King – Cujo (1981)
88. Stephen King – Different Seasons (Cztery pory roku) (1982)

L

89. D.H. Lawrence – Lady Chatterley’s Lover (Kochanek Lady Chatterley) (1928)
90. D.H. Lawrence – Women in Love (Kobiety kochające) (1920)
91. D.H. Lawrence – The Rainbow (Tęcza) (1915)
92. Harper Lee – To Kill a Mockingbird (Zabić drozda) (1960)
93. Harper Lee – Go Set a Watchman (Idź, postaw wartownika) (2015)
94. Astrid Lindgren – Pippi Långstrump (Pippi Pończoszanka) (1945)
95. Astrid Lindgren – Bröderna Lejonhjärta (Bracia Lwie Serce) (1973)
96. Jack London – The Call of the Wild (Zew krwi) (1903)
97. Jack London – White Fang (Biały Kieł) (1906)
98. Jack London – Martin Eden (1909)

M

99. Thomas Mann – Buddenbrooks (Buddenbrookowie) (1901)
100. Thomas Mann – The Magic Mountain (Czarodziejska góra) (1924)
101. Toni Morrison – Beloved (Umiłowana) (1987)
102. Toni Morrison – Song of Solomon (Pieśń Salomona) (1977)
103. Gabriel García Márquez – One Hundred Years of Solitude (Sto lat samotności) (1967)
104. Gabriel García Márquez – Love in the Time of Cholera (Miłość w czasach zarazy) (1985)

N

105. Haruki Murakami – Norwegian Wood (Norwegian Wood – wspomnienia) (1987)
106. Haruki Murakami – Kafka on the Shore (Kafka nad morzem) (2002)
107. H. G. Wells – The War of the Worlds (Wojna światów) (1898)
108. H. G. Wells – The Time Machine (Maszyna czasu) (1895)
109. H. G. Wells – The Invisible Man (Niewidzialny człowiek) (1897)

O

110. George Orwell – 1984 (1949)
111. George Orwell – Animal Farm (Folwark zwierzęcy) (1945)
112. J. R. R. Tolkien – The Hobbit (Hobbit, czyli tam i z powrotem) (1937)
113. J. R. R. Tolkien – The Lord of the Rings (Władca Pierścieni) (1954–1955)

P

114. Edgar Allan Poe – The Raven and Other Poems (Kruki i inne wiersze) (1845)
115. Edgar Allan Poe – Tales (Opowiadania) (1845)
116. Sylvia Plath – The Bell Jar (Szklany klosz) (1963)
117. Boris Pasternak – Doctor Zhivago (Doktor Żywago) (1957)
118. Mario Puzo – The Godfather (Ojciec chrzestny) (1969)

Q

119. Anthony Quinn – The Storyteller (Opowiadacz) (1974) – autobiografia

R

120. J. K. Rowling – Harry Potter and the Philosopher’s Stone (Harry Potter i Kamień Filozoficzny) (1997)
121. J. K. Rowling – Harry Potter and the Chamber of Secrets (Harry Potter i Komnata Tajemnic) (1998)
122. J. K. Rowling – Harry Potter and the Prisoner of Azkaban (Harry Potter i więzień Azkabanu) (1999)
123. J. K. Rowling – Harry Potter and the Goblet of Fire (Harry Potter i Czara Ognia) (2000)
124. J. K. Rowling – Harry Potter and the Order of the Phoenix (Harry Potter i Zakon Feniksa) (2003)
125. J. K. Rowling – Harry Potter and the Half-Blood Prince (Harry Potter i Książę Półkrwi) (2005)
126. J. K. Rowling – Harry Potter and the Deathly Hallows (Harry Potter i Insygnia Śmierci) (2007)

S

127. Mary Shelley – Frankenstein (Frankenstein, czyli nowoczesny Prometeusz) (1818)
128. William Shakespeare – Hamlet (ok. 1600)
129. William Shakespeare – Macbeth (ok. 1606)
130. William Shakespeare – Romeo and Juliet (Romeo i Julia) (ok. 1597)
131. Mary Stewart – The Crystal Cave (Kryształowa jaskinia) (1970)
132. Salman Rushdie – Midnight’s Children (Dzieci północy) (1981)
133. Salman Rushdie – The Satanic Verses (Szatańskie wersety) (1988)

T

134. Leo Tolstoy – War and Peace (Wojna i pokój) (1869)
135. Leo Tolstoy – Anna Karenina (Anna Karenina) (1877)
136. J. R. R. Tolkien – The Silmarillion (Silmarillion) (1977, pośmiertnie)
137. Mark Twain – Adventures of Huckleberry Finn (Przygody Hucka Finna) (1884)
138. Mark Twain – The Adventures of Tom Sawyer (Przygody Tomka Sawyera) (1876)

U

139. John Updike – Rabbit, Run (Króliki) (1960)
140. John Updike – The Witches of Eastwick (Czarownice z Eastwick) (1984)

V

141. Jules Verne – Twenty Thousand Leagues Under the Sea (Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi) (1870)
142. Jules Verne – Around the World in Eighty Days (W 80 dni dookoła świata) (1873)

W

143. Virginia Woolf – Mrs Dalloway (Pani Dalloway) (1925)
144. Virginia Woolf – To the Lighthouse (Do latarni morskiej) (1927)
145. H. G. Wells – The Island of Doctor Moreau (Wyspa doktora Moreau) (1896)

X

146. – brak znanych klasyków literatury światowej zaczynających się na X –

Y

147. Richard Yates – Revolutionary Road (Rewolucyjna droga) (1961)

Z

148. Thomas Zane – The Magician’s Secret (Tajemnica czarodzieja) (rok nieznany)
149. Jerzy Żuławski – The Lunar Trilogy (Trylogia księżycowa) (1903–1911)
150. Aleksander Żyw – Pisma wybrane (wybór różnych lat)

Listę opracowano m.in. na podstawie zestawienia Polski PEN Club.