„W gwarze trzeba wyrosnąć”
We wstępie do swojej książki pt. „Kiedyści to mieli gadane. Gwary suwalskie.” (Suwałki 2021), Jan Bacewicz, autor, pisze:
Ta książka jest jak odnaleziona po dziesiątkach lat stara fotografia, bo gwarowy język opisuje prawdziwie dawną suwalską wieś. Koloryt tego języka, jego poetyka, humor, dosadność, a nade wszystko uczciwość (nazywanie rzeczy po imieniu) – to pełne odbicie kultury duchowej i materialnej wsi, której już nie ma i nigdy nie będzie.
Gwary nie nauczy się „uczony” badający gwarę. W gwarze trzeba wyrosnąć.
Książka „Kiedyści to mieli gadane” (TUTAJ możesz pobrać ją w formacie pdf) to wyjątkowa pozycja, która nie jest naukową rozprawą na temat gwary, lecz autentycznym zapisem mowy dawnej suwalskiej wsi. To język prosto z życia, nie z podręczników czy opracowań językoznawczych, ale – jak mówi autor – „prosto z pnia, z korzenia”. Książka wiernie oddaje koloryt, poetykę, humor, dosadność i uczciwość mowy, która była nieodłącznym elementem codzienności wsi, jakiej już nie ma i nigdy nie będzie.
Gwary nie da się nauczyć z książek ani podczas badań – trzeba w niej wyrosnąć. To doświadczenie, które staje się coraz rzadsze, bo osób, które od dziecka mówiły gwarą, jest już niewiele. To właśnie dzięki ich wspomnieniom, a nie bogatej bibliografii, mogła powstać ta książka.
Publikacja jest efektem wieloletniego gromadzenia materiałów, stanowi podsumowanie dorobku autora. W jej tworzeniu nieocenioną pomocą były teksty Mieczysława Ratasiewicza publikowane w „Jaćwieży” oraz gawędy Józefa Podziewskiego z „Przeroślaka”. Ważnym źródłem były także opowieści Teodozji Jagłowskiej i anegdoty przypominane podczas spotkań z Jarosławem Rynkiewiczem. Cenny materiał o gwarze z okolic Becejł i pasa przygranicznego z Litwą zebrał Mieczysław Tanajewski.
Wszystkie te osoby, łącznie z autorem, łączy jedno: gwarą mówili niemal od kołyski. Ich wspomnienia, historie i poczucie humoru stały się fundamentem tej książki, która jest hołdem złożonym kulturze duchowej i materialnej suwalskiej wsi. To nie tylko dokument językowy, ale również zapis świata, którego nie da się już odtworzyć, ale który dzięki takim inicjatywom może przetrwać w pamięci kolejnych pokoleń.
Gwara suwalska – słownik – słowem wstępu
Gwara suwalska, gwara Suwalszczyzny – dzisiaj poruszymy temat mowy naszych przodków. Czy warto ratować gwarę? Czy warto poświęcać jej swoją uwagę. Jak najbardziej! Przy tak silnym wpływie kultury zachodniej warto jest czasem sięgnąć do korzeni i zainteresować się chociażby problemem gwary regionu, z którego się pochodzi.
Język ogólnopolski wyparł prawie całkowicie gwarę z tzw. codziennego użytku, więc przynajmniej to, co się z niej zachowało – trzeba ochronić. – podkreśla Jan Bacewicz.
Słownik gwary Suwalszczyzny
Poniższa lista słów gwary suwalskiej pochodzi z nieaktywnej i wyłączonej już strony. Ten słowniczek gwary Suwalszczyzny zebrał i opracował Andrzej Łuczaj – ówczesny nauczyciel geografii Gimnazjum nr 6 w Suwałkach. Na stronie zostały podane następujące źródła opracowania:
- Jan Bacewicz „Podstawy wiedzy regionalnej ziemia suwalska”, Wydawnictwo „Siew”, Słobótka 2002
- Jan Bacewicz „ Suwałki i ziemia suwalska schyłek wieku”, Wydawnictwo „Wigry” 2000
- „WOJEWÓDZTWO SUWALSKIE Przeszłość, teraźniejszość, perspektywy” – praca zbiorowa pod redakcją J. Kopciała, Wydawnictwo „Hańcza”, Suwałki 1995r.
Przy pisaniu artykułu wykorzystaliśmy także następującą pozycję:
- Jan Bacewicz „Kiedyści to mieli gadane. Gwary suwalskie.”, Stowarzyszenie Inicjatyw Społeczno-Kulturalnych „Nad Czarną Hańczą”, Suwałki 2021
Gwara suwalska, gwara Suwalszczyzny
Gwara suwalska wykształciła się pod wpływem trzech języków: polskiego, białoruskiego i litewskiego. Autor słownika wspomina o istotniejszych cechach gwary suwalskiej, gdzie dochodzi do następujących zamian:
- ja w je (jegoda, jegniak)
- ra w re (redło, reno)
- ar w er (poderty, umerli)
- ył w uł (buł, zobacuł)
- ż w z,ź (źaba, zyto, źniwa, zyje)
- sz w s,ś (śklanka, syja)
- cz w c (cekać, ścupak, cerwony)
- ó w o (sproba, niesieboj)
Słownik gwary suwalskiej
abśtyfikant – wielbiciel , zalotnik
acyk –haczyk
ancyjas – nieczysta siła, ale niezbyt groźna
arenda –dzierżawa
aze –aż , a
babka –kowadełko do klepania kosy
bachnąć – rzucić ( głośno, z hukiem)
bachur – dzieciak
bajkowaty – niezły, nielichy, znośny
bałk – belka sufitowa
barabanić – stukać, łomotać, walić
barachło – byle co, rzeczy bez wartości
barzdo – bardzo( r i z wymawia się osobno)
batarejka – latarka kieszonkowa na baterię
bebło – niezdara
bebraćsie (siebebrać) – robić coś żmudnego, co wymaga cierpliwości (grzebać się)
bechtać– judzić
bełbotać – mówić niewyraźnie, pleść od rzeczy
belch – brzuch
bełtać – mieszać
bełwan -bałwan ,głupiec
bielaska – staw, bagno, jezioro
bierzo – biorą
bojka – naczynie do ubijania masła
bołtun – zepsute jajko
bondka – bochenek
bor – wiertło
borgować – kredytować
bormaszyna – wiertarka
brechać – oczerniać , obszczekiwać
brewerie – szaleństwa
brychać– kichać
brykać – skakać
brzyduje (siebrzyduje) – brzydzi się
bulbony – pęcherzyki
bułtnoł – skoczył do wody, zanurzył się
burchiel – jajko bez skorupki, bąbel np. na ręce
burdykac – przewrót w przód
bursa – portmonetka
carapnąć – chwycić
charchuli – kaszle
chieńć – chęć
chizy – chyży, szybki, żwawy, sprytny
chlebotasie (siechlebota) – rusza się , jest lużny
chlobie – siorbie, je coś rzadkiego
chmulisie (siechmuli) – chmurzy się , robi naburmuszoną minę
chnipie –zaczyna płakać, niby płacze
choleruje – przeklina
chopnoł – złapał, wziął
choremzda – chorowity
chto – kto
chtorny – który
chwaccejsy – sprytniejszy, lepszy
cieleban – cymbał, nierozgarnięty
cierknij – podpisz
cochraćsie – drapać się
costek – czosnek
cubrować – tłuc , bić
cug – przeciąg
cybula – cebula
cyby – gołe nogi
dalecyja – wielka odległość
dek – dach
der – pędził, biegł
dezdzy – deszcze
do tech por – dotychczas
docynek – zajmowanie się
dokiela – dokąd
dokuka – uciążliwość, dokuczliwość
dopuskać – dopuszczać
dośpiałe – dojrzałe
drapaka – stara miotła
drzystacka – biegunka
dubelty – podwójne okna
dziazyć – bić , szybko iść
dzie – gdzie
dzierzy – trzyma (r i z wymawia się oddzielnie)
dzieści – gdzieś
dzikuje – swawoli , zachowuje się niepoprawnie
erśt – herszt
fajerkasa – ubezpieczenie od ognia (pożaru)
fanaberie – kaprysy , zachcianki
farfolisie – gotuje się wolno
fatki – ostry
fefłaty – mówiący bełkotliwie, niezrozumiale
fela – wada
fest – dobrze , porządnie , solidnie
fiśnięty – zbzikowany „trącony na umyśle”
flancy – sadzonki
gadajuscy – rozmowny
gambować – gardzić
gamgasie (siegamga) – zwisa i się macha
garło – gardło
giemba – twarz, gęba
gięsi głuch – kaczeńce
giry – nogi
golnoł – wypił
gorąc – upał, skwar
goźdź – gwóźdź
grezmolić – pisać z trudem, bazgrać
guziny – zabawa, potańcówka
hebel – strug
jecnica – jajecznica
jeglaska – świerk
jek – jak
jekieści– jakiś
jekości– jakoś
jendyk – indyk
jeroplan – samolot
jestuj – jest
jon – on
kacan – głąb kapuściany
kacorowka – kałuża
kajet – zeszyt
kałdun – brzuch , żołądek
kamas – but, trzewik
kapota – wierzchnie ubranie, kurtka
kargoleć – marznąć
kiemić – rozumieć, pojmować
kiepkować – żartować
klompi – drewniane obuwie
koktucha – kwoka
kole – koło czegoś
koluscy – kłujący
kołtun – splątane włosy
komudzisie (siekomudzi) – chmurzy się
kopny – sypki śnieg
korowaj – tort weselny
kozerek – daszek u czapki
kozi drzysc – zawilec
krecioryi – krecie kopce
krojta – grajcie
krucek (acyk) – haczyk , zaszczepka
kruzyk – kubek
kukoska – kura
kuksać – poszturchiwać
kulaćsie (siekulać, siekulować) – toczyć się
kulśtyn – kulawy
kump – szynka
kuzden – każdy
latoś– tego roku, w tym roku
legat – leń
lipnie –lepi się
liśny– zbędny
losy – luźny
łatosyć – zrywać
łojmo – niedorajda
łosina – czoło
łupa – warga
mamory – zła droga , wertepy
marmoli – zrzędzi
masina – maszyna, samochód
merga – mruga
mieta – rzuca na boki, kiwa
miktajza – krawat
mozgi – rozum, mózg
muraśka – mrówka
murzaty – umorusany , brudny na twarzy
mus – konieczność
na – weź
na uman – na ślepo, na chybił trafił
nabijasie (sienabija) – kpi , żartuje
nacej (jenacej) – inaczej
nadądzić – napełnić
naduć – nadmuchać , napełnić
nalaz – znalazł
nałozony – przyzwyczajony
nałozony – przyzwyczajony
napuzony – ważniak, napuszony
narządzić – naprawić
naślednik – następca
natos – naumyślnie , na złość
nawalasie (zawalasie) – zaleca się, narzuca
nawalasty – zwalisty , gruby
nawrzecy – na niby
nazad – z powrotem , do tyłu
nie mogie uremstać – nie mogę wytrzymać, usiedzieć
niesiewołać – nie kłócić się
nosowka – chustka do nosa
noźnicy – nożyce
obrusyć – oburzyć się , zagniewać
obśtalować – zamówić
odzie – tutaj , o tutaj
ofacony – chory z przejedzenia
okargolałe – tak zmarznięte, że aż zgrabiałe
oładzi (oładki) – placki
ordzi – szoruje
oskrzybać – oskrobać
osowno – osobno
pałatka – namiot
pascęki (scoki) – szczęki
pazuroma – palcami
paździerzy – pada ; wpażdzierzyć nabić , wlać
pecia – błoto, maź
pęzeł – pędzel
plapera – ten , który plotkuje
po uscupku – po omacku
poć lo tu – choć tu
pomer – umarł
poper – pognał co sil , popędził
posetem – poszedłem
pośle – po czymś
pozawcorej – przedwczoraj
proźny – pusty
przebercać – przebierać , wybrzydzać
przećko – przeciw
ślucha – kobieta złego prowadzenia się
śmagły – sprawny, postawny , zgrabny
śniadać – jeść śniadanie
śniara – rysa, pręga
śniorować – iść rzędem , jeden za drugim
śpik – sen
śpuk – ten który śpukuje szpera, szuka
śrubstag – imadło
śtorcowka – reprymenda
śtrembulec – badyl, chudy, niezgrabny mężczyzna
śwaks – pomadka , pasta
tamuj (tamoj) –tam
tłoka – sąsiedzka pomoc w ciężkich pracach
tochlić – upychać , chować
tołk – rozsądek
trempać – deptać, chodzić
trepy – schody, także sandały
trześnia – czereśnia
tuman – mgła , także głupiec
turgać – szarpać, pociągać
uchopiuł – złapał, schwytał
un – tam
unegdej – wtedy , pewien czas temu
unobacta – zobaczcie
uwerty – uparty
uwroć – zbocze
w trymiga – szybko ,raz-dwa
wał – spadek dna, początek głębi
wbambierzyć – dać w kość, nalać
wedwoj – we dwa, podwójnie
wek –precz
wendlisko – kij od wędki, wędzisko
wery – łóżko
wędak – dżdżownica
węgieł – róg domu
wrazie- natychmiast, od razu
wtuchmalić – tak gdzieś włożyć że trudno znaleźć
wycencniały – blady, wychudzony
wymerany – wybrudzony, umazany
wyracony – z wytrzeszczonymi oczami
wyrasić- przestraszyć, wystraszyć
wyrychtować- przygotować, wyszykować
za siła nie nagadas – za wiele nie powiesz
zagwozdka – problem do rozwiązania
zamaniłosie (siezamaniło) – zachciało się,zamarzyło
zamorzyć – zagłodzić
zaperte – zamknięte
zaściompić – zacisnąć (zęby)
zaziepany – zadyszany
zbiezny – zbędny , niepotrzebny
zborgować – opuścić z ceny
zbułtać – zmieszać
ze co no – nie byle jaki
zegawka – pokrzywa
zep – żeby
zgrzempa – skarpa
zielepupy – niedojrzałe owoce
ziergać – spoglądać, zerkać
znarowiony – zbuntowany, odmawiający posłuszeństwa
zorgować – gromadzić, zbierać
zwiły – sprytny , zwinny
zwodziuch – ten, który zwodzi, fantazjuje, gawędziarz, bajarz
zywiuscy – żywotny
Źródło: http://www.g6.op-suwalki.edu.pl/gwara/strona_01.htm (dostęp 16.01.2025 przez Wayback Machine)
Powyższy słownik gwary suwalskiej, gwary Suwalszczyzny został zamieszczony w formie niezmienionej. Mamy nadzieję, że przybliży to Wam obraz wymierającego już języka tego regionu Polski.
Suwalska gwara mazurząca
Nasz dawny język, określany przez specjalistów zajmujących się dialektami jako suwalska gwara mazurząca, zawdzięcza swoją nazwę i charakter unikalnym wpływom językowym. Powstał on pod wpływem języka używanego na Mazowszu oraz zjawiska mazurzenia, które stanowią dwa kluczowe elementy tej starej mowy Suwalszczyzny.
✅ Czytaj także: Kuchnia regionalna Suwalszczyzny
Kuchnia Suwalszczyzny to fascynująca mieszanka prostoty i bogactwa smaku, ukształtowana przez surowy klimat, lokalne zasoby i wpływy sąsiednich kultur. Od sycących kartaczy i babki ziemniaczanej, przez unikalne soczewiaki i kiszkę ziemniaczaną, aż po słodkie sękacze i mrowiska – regionalne dania Suwałk oferują niezapomniane doznania kulinarne. Liczne restauracje w Suwałkach i okolicach z pasją pielęgnują te tradycje, zapraszając do smakowania autentycznych potraw przygotowywanych według starych receptur.